Napjesstenen of schalenstenen
(Schalensteine - Cup Marks)
Napjesstenen of schalenstenen zijn stenen waarin een of meerdere door mensen gemaakte min of meer ronde, komvormige kuiltjes van enkele centimeters doorsnede voorkomen, die we meestal napjes of schaalkuiltjes noemen. We treffen ze aan op vaste (vaak door het ijs afgesleten) rotsen, op grote zwerfstenen en op de draag- en dekstenen van megalitische graven zoals hunebedden en dolmen. In het algemeen gaat het bij die megalitische graven om zwerfstenen. Maar ook op kleinere, soms maar vuistgrote stenen en zelfs op stenen bijlen uit de prehistorie komen kuiltjes voor waardoor deze stenen mogelijk tot de napjesstenen gerekend kunnen worden.
Zulke napjesstenen komen vrijwel overal in Europa voor. Ook in andere werelddelen treffen we ze aan. We vinden ze zowel in kustgebieden als diep in het binnenland. Daar treffen we ze aan niet alleen in het laagland maar ook in de gebergten aan. Bovendien gaat het om grote aantallen.
 |
| Afbeelding 1. Deze zogenaamde Teufelsstein (Duivelssteen; foto 1 + 2) ten zuidoosten van Bippen in de Duitse deelstaat Niedersachsen ligt direct naast het megalitisch grafmonument 'Großsteingrab Restrup'. Hij heeft 66 napjes. De huidige standplaats van deze grote zwerfsteen is echter niet zijn vindplaats; die ligt driekwart kilometer verderop. Foto 3 + 4 zijn gemaakt door Wim Mulder uit Apeldoorn. Ze laten een van de vele napjesstenen uit Zweden zien. Deze steen ligt ten zuidoosten van Gamleby in het landschap Småland. |
Wanneer deze napjes gemaakt zijn, kan niet precies gezegd worden maar meestal wordt er van uit gegaan dat ze in het Neolithicum (Nieuwe Steentijd) of de Bronstijd gedateerd moeten worden. Er zijn echter ook napjesstenen bekend die mogelijk jonger (IJzertijd) of ouder (Mesolithicum) zijn.
Over het precieze doel van de napjes is niets met zekerheid bekend. In de loop der tijd heeft men er de meest uiteenlopende verklaringen voor gezocht. Van al deze verklaringen mogen we er twee als serieus beschouwen. Zo zouden de kuiltjes kunnen dienen om bijvoorbeeld vet, bloed of honing in op te vangen. In dat geval zou het kunnen gaan om offergaven aan goden of aan overledenen. Aangezien er ook napjes in verticale posities voorkomen, kan het hierbij zeker niet in alle gevallen om vloeibare stoffen zijn gegaan. Daarnaast is er de mogelijkheid dat de kuiltjes zijn ontstaan door het winnen van steenpoeder dat voor magische of volksgeneeskundige doeleinden gebruikt werd.
 |
| Afbeelding 2. Op een van de dekstenen (zie rode pijl foto boven) van het hunebed D16 bij Balloo in Drenthe bevindt zich een zestal napjes. De napjes waren niet zo goed te zien doordat de stenen droog waren (foto links onder). Met een beetje water uit onze veldfles werden ze beter zichtbaar (zie rode pijltjes bij de foto rechts onder). |
Voor beide verklaringen zijn historische aanwijzingen gevonden. Zo is bijvoorbeeld bekend dat nog tijdens de twintigste eeuw in Zweden met veel geheimzinnigheid door bepaalde oudere mensen vet als offer in de kuiltjes werd gesmeerd om genezing bij ziekte en wonden te vragen of om bovennatuurlijke machten tevreden te stellen. Eveneens nog in de twintigste eeuw werd in Schotland in het Verenigd Koninkrijk op meerdere plaatsen op bepaalde tijden melk in de kuiltjes gegoten om feeën tevreden te stellen. Hierdoor zou voorkomen worden dat deze de koeien betoverden waardoor ze geen melk meer gaven.
 |
| Afbeelding 3. Op twee van de dekstenen van het hunebed D32 bij Odoorn in Drenthe zijn napjes te zien. De foto linksboven laat zien op welke stenen zich de napjes bevinden. De napjes op de deksteen van de onderste fotorij zijn met iets water nat gemaakt waardoor ze beter te zien zijn. De napjes zien er bij de afzonderlijke dekstenen iets anders uit doordat de ene steen grofkorrelig en de andere meer fijnkorrelig van structuur is. GPS-coördinaten: N 52°51.474' O 006°50.519' |
 |
| Afbeelding 4. Op een van de kransstenen van hunebed D49 'De Papeloze Kerk' bij Schoonoord in Drenthe zijn twee napjes te zien. Ook hier worden de GPS-coördinaten bepaald (foto rechtsonder): N 52°49.208' O 006°46.433'. |
 |
| Afbeelding 5. Links en midden: op de achterste steen (rode pijl) van hunebed D12 bij Eext in Drenthe zijn twee rijen met napjes te zien. GPS-coördinaten: N 53°00.922' O 006°43.455' Rechts: bij hunebed D2 bij Westervelde in Drenthe zitten op de voorste deksteen twee napjes (rode pijl). GPS-coördinaten: N 53°03.342' O 006°26.750' |
 |
| Afbeelding 6. Hunebed D3 en D4 bij Midlaren in Drenthe liggen achter elkaar bij een boerderijtje. Om er te komen, volgen we een smal paadje tussen de heggen door. We vinden er twee napjes bij hunebed D3 (zie rode pijlen). GPS-coördinaten: N 53°06.467' O 006°40.298' |
 |
| Afbeelding 7. Vooral op de kleinere deksteen (foto's boven; zie rode pijl) van het megalitisch graf 'Teufelsbackofen' in het Everstorfer Forst in de Duitse deelstaat Mecklenburg-Vorpommern komen napjes voor. Op de deksteen en een van de draagstenen van het 'Urdolmen von Neu Gaarz' (foto links onder), eveneens in Mecklenburg-Vorpommern komen in totaal twintig napjes voor. Op het kerkhof rond de kerk van Rinsumageest in Friesland liggen tegenwoordig nog twee kleine napjestenen. Ze staan plaatselijk bekend als 'napkesstienen'. Een vrouw die we op het kerkhof tegenkomen, vertelt dat er vroeger meer geweest zijn. In deze napjesstenen legde men vroeger muntjes als offer. Vrouwen namen het steenpoeder uit de napjes in, in de hoop om in verwachting te raken. |
Naast het magische en bovennatuurlijke gebruik, zijn ook meer alledaagse toepassingen van napjes bekend. In kustgebieden in Schotland werden de kuiltjes in het recente verleden nog gebruikt als vijzels waarin onder andere schelpen en slakken werden fijngestampt om ze te gebruiken als aas bij het vissen.
 |
|
| Afbeelding 8. Links: De Tregiffian Barrow ofwel Tregiffian Burial Chamber is een megalitisch graf in Cornwall, Groot-Brittannië. Voor het graf ligt een replica van een napjessteen. De originele steen ligt in het Royal Cornwall Museum in Truro. Midden en rechts: De Driehauser Steine, een megalitisch graf ten zuidwesten van Schwagstorf in de Duitse deelstaat Niedersachsen. Op twee van de dekstenen ervan komen napjes voor. Op de hier afgebeelde deksteen (rechts) zijn ze het duidelijkste te zien. De foto in het midden laat zien om welke steen het gaat. |
 |
| Afbeelding 9. De Bargloyer Steinkiste ligt ten noorden van Bargloy bij Wildeshausen in de Duitse deelstaat Niedersachsen. Het is een megalitisch graf van ongeveer 2 x 1,5 meter waarbij zich op de deksteen zo'n 25 napjes bevinden. De rode pijlen geven de hoofdgroepen aan die bij de foto's onder links en midden te zien zijn. Onder rechts: de weg naar het megalitisch graf. |
Het gebruik van de schaaltjes en het ermee verbonden geloof zal dus niet overal hetzelfde zijn geweest. Bovendien is het natuurlijk niet zeker dat de gebruiken die ons uit historische tijden bekend zijn altijd al hetzelfde zijn geweest en al sinds het ontstaan van de kuiltjes hebben bestaan. Heel veel zaken rondom de napjesstenen zijn helaas nog onbekend en vormen daardoor nogal eens aanleiding tot speculaties.
Tekst: Jan Weertz
Foto's napjessteen omgeving Gamleby in Zweden: Wim Mulder
Overige foto's: Jan en Els Weertz