IJzer lijkt zo alledaags. Maar wie er wat meer over te weten probeert te komen, ontdekt al snel dat dit metaal heel wat interessants te bieden heeft. Zo komen we ijzer op heel wat plekken in de bodem tegen, ook in Nederland. Een goed voorbeeld daarvan zijn de kleuren van zandkorreltjes. Zuiver zand bestaat bij ons in het algemeen uit witte tot kleurloze korreltjes. Meestal zijn die korreltjes echter geel, bruin of zelfs rood. Die kleur wordt veroorzaakt door een dun laagje ijzeroxide (ijzerroest) dat als een jasje rondom de zandkorreltjes zit.

Roodbruine modder in de Roodloop	Roodbruin water in een vijver in Apeldoorn	Moerasijzererts in de kerk van Hellendoorn

In het grondwater komt vaak ijzer voor. Als dit water aan de oppervlakte komt, bijvoorbeeld in beekjes en vijvers, dan zal dit ijzer oxideren (roesten) doordat het in contact komt met zuurstof uit de lucht. We krijgen dan beekjes en vijvers met roodbruin water. Als dit ijzer op bodemdeeltjes neerslaat, krijgen we roodbruine modder. Deze verschijnselen komen op meerdere plaatsen in Nederland voor. Voorbeelden: roodbruin water in een aantal vijvers in Apeldoorn (Gelderland) en roodbruine modder in het beekje Roodloop bij Hilvarenbeek (Noord-Brabant). Moerasijzererts komt ook op meerdere plaatsen in Nederland voor, vooral in de oostelijke helft van ons land. We vinden het als lagen van twintig tot veertig centimeter dikte. Deze lagen komen op geringe diepte voor in beekdalen en veengebieden en op andere plaatsen waar de grondwaterstand hoog is en waar het ijzergehalte van de bodem hoog is. Op zulke plaatsen gaan in het grondwater opgeloste ijzerverbindingen een chemische reactie aan met zuurstof. Vroeger heeft de mens dit moerasijzererts opgegraven om er ijzer uit te winnen. Ook gebruikte men moerasijzererts om mee te bouwen. Mooie voorbeelden van bouwen met ijzererts zijn de Nederlands Hervormde kerk van Hellendoorn (Overijssel), de Oude Sint Martinuskerk (thans Nederlands Hervormde kerk) van Silvolde (Gelderland) en het restant van de middeleeuwse stadsmuur aan het Wilhelminaplein in Hardenberg (Overijssel). In sommige plaatsen zijn grote delen van vooral kerken met dit moerasijzererts gebouwd, in andere plaatsen heeft men maar enkele blokken ervan gebruikt.

            

Klapperstenen	IJzerzandsteen in de kerk van Kermt	De Vulkania Quelle

     

Klapperstenen horen ook in het verhaal over ijzer thuis. Klapperstenen bestaan uit laagjes ijzeroxide die rondom een kern van een ander gesteente voorkomen. Soms bestaat die kern uit leem. Als die lemen kern opdroogt, kan hij krimpen. Als je dan met de klappersteen schudt, hoor je een klapperend geluid. Vandaar de naam klapperstenen. Klapperstenen komen onder andere op de Veluwe voor. Daar groef men ze tijdens de vroege middeleeuwen op om er ijzer uit te winnen. De lagen waarin de klapperstenen voorkomen, werden tijdens de voorlaatste ijstijd door de gletsjers opgestuwd en konden daardoor zelfs verticaal komen te staan. Daardoor was het voor de mens uit de vroege middeleeuwen mogelijk om 'banen' met klapperstenen 'aan te boren' om zodoende het erts erin te winnen. De hierdoor ontstane ijzerkuilen kunnen we nu nog terugvinden, bijvoorbeeld op de Asselsche Heide bij Hoog Soeren.

In België komen we vaak ijzerzandsteen tegen. Deze zandsteen dankt zijn ontstaan aan glauconiethoudende zanden. Deze zijn daar tijdens het Tertiair afgezet toen zich in het gebied een zee bevond. Nadat die zee zich had teruggetrokken, ontstonden bovenop deze afzettingen zure bodems. Het zuur uit deze bodems hielp mee bij de verwering van het glauconiet en daarbij kwam ijzer vrij. Dit ijzer sloeg weer in dieper gelegen zandlagen neer. Daar zorgde het voor verkitting van het zand en zo ontstond de ijzerzandsteen. Eigenlijk werkte het ijzer hier dus als een natuurlijk cement. Als je wilt weten hoe die ijzerzandsteen eruit ziet, kun je het beste eens naar kerken in dat gebied gaan kijken. Die heeft men er namelijk veel (soms gedeeltelijk) mee gebouwd. Mooie voorbeelden: de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Kermt, de Sint Hubertuskerk in Schaffen en de Sint Pietersbandenkerk in Beringen.
 
Niet ver over de grens met Duitsland - in de Eifel - komen bronnetjes met ijzerhoudend water voor dat je soms kunt drinken. Een van die bronnetjes is de Vulkania Quelle tussen Oberehe-Stroheich en Dreis-Brück in de Dreiser Weiher. In het water van deze bron kun je het ijzer duidelijk proeven. Rondom het bronnetje is de grond roodbruin doordat ijzer uit het water zich op de bodem heeft afgezet. Wie goed om zich heen kijkt, zal al snel merken dat ijzer op heel veel plaatsen in de natuur voorkomt. IJzer is echt overal.

In de natuur voorkomend ijzer en ijzermineralen kunnen er heel verschillend uitzien. Onze pagina IJzererts en de verscheidenheid van ijzermineralen geeft een idee gegeven van die verscheidenheid.

Door de eeuwen heen speelde ijzer steeds een bijzondere rol in het volksgeloof en de volksgeneeskunde. Aan ijzer werden magische en geneeskrachtige krachten toegekend. Daarover is meer te lezen op onze pagina ijzer in volksgeloof en volksgeneeskunde.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz