Belemnieten

Afbeelding 2 Deze door Het Rariteiten Kabinet in Den Haag geconserveerde Gewone pijlinktvis (Loligo vulgaris) komt ook in de Noordzee voor. Hij lijkt erg veel op de belemnieten die op deze pagina beschreven worden. De speld is 3 cm lang.

Afbeelding 3  Belemniet in vuursteen (met opname van dichtbij) uit de Krijtperiode (Limburg, België). De speld is drie centimeter lang.

Afbeelding 4 Het inwendige skelet (onderkant en bovenkant) van een sepia ofwel zeekat dat we soms aan het strand vinden.

Afbeelding 5 Belemnieten komen soms vanzelf los uit het gesteente waarin ze oorspronkelijk zijn afgezet. De achtergebleven holte wijst dan op de aanvankelijke aanwezigheid van het fossiel. Dat is hier te zien bij deze kernsteen uit de steentijd die bij Rijckholt in Zuid-Limburg is gevonden.

Wanneer leefde belemnieten?
We kennen belemnieten uit het Paleozoïcum en Mesozoïcum. Ze kwamen het meeste voor tijdens Jura en Krijt. Aan het einde van het Krijt stierven ze uit.

Afbeelding 6 Verschillende soorten belemnieten met verschillende groottes (de speld is drie centimeter lang) (1) Belemnellocamax mammilatus - Boven Krijt - Ignaberga (Zweden) (2) Belemnopsis bessina - Jura - Bathonien - Marnes de Port-en-Bessin - Port-en-Bessin Frankrijk (3) Neoclavibelus subclavatus - Jura - Toarcien - Altdorf - Duitsland (4) Gonioteuthis quadrata quadrata - Krijt - Campanien - Höver - groeve Alemannia - Duitsland (5) Passaloteuthis sp. - Jura - Toarcien - Mistelgau - Duitsland (6) Hibolites calloviensis - Jura - Callovien - Würgau - Duitsland (8) Passaloteuthis paxillosus - Jura - Pliensbachien - Eislingen - B10 wegenwerken - Duitsland (9) Gonioteuthis quadrata - Krijt - Campanien - Höver - Duitsland

Iets meer over het leven van belemnieten
De levenswijze van de belemnieten zal op die van onze moderne zeekatten (sepia's) en pijlinktvissen hebben geleken. Wellicht hebben belemnieten in scholen geleefd. Zuignappen zoals we die van tegenwoordige inktvissen kennen, hadden de belemnieten niet. In de plaats daarvan hadden ze haakjes van kalkfosfaat om de prooi vast te grijpen. Hun snavelachtige, hoornen kaak is vergelijkbaar met die van de pijlinktvissen en zeekatten. Als voedsel zullen waarschijnlijk onder andere vissen hebben gediend. Zelf zullen de belemnieten weer zijn opgegeten door andere roofdieren zoals de uitgestorven ichthyosaurus. In fossiele magen van deze zeereptielen zijn namelijk wel vaker kalkfosfaten haakjes van de vangarmen van belemnieten gevonden. Belemnieten konden zo'n vier jaar oud worden.

Afbeelding 7 Belemnieten vinden we in Zuid-Limburg veelvuldig in de Kalksteen van Vijlen die tot de Formatie van Gulpen behoort (zie afbeelding 10).  Om ze te vinden, hoef je lang niet altijd in de kalksteenafzettingen uit de Krijtperiode zelf te zoeken. Bij deze afbeelding wordt aan de rand van een holle weg bij Pesaken in de berm gekeken in grond die door dassen bij het graven van hun burcht (hol) naar buiten is gewerkt (midden). Doordat de dassen bij het graven in de juiste afzettingen terechtkomen, vinden ook belemnieten hun weg naar buiten, zoals rechts in de afbeelding te zien is. Bij het zoeken is het natuurlijk wel zaak om op de weg te blijven en niet over de uitgeworpen grond in de helling omhoog te klauteren. Ook in molshopen kunnen op deze manier belemnieten gevonden worden.

Fossiele overblijfselen van belemnieten
Rostrum, phragmocoon en proöstracum  (afbeelding 8) vormen tezamen het inwendige skelet van een belemniet. Als fossiele overblijfselen van belemnieten vinden we tegenwoordig meestal alleen maar het achterste deel van de inwendige schelp terug. We noemen dit het rostrum. In de volksmond wordt dit rostrum net zoals het gehele dier gewoon 'belemniet' genoemd. De holte aan de voorkant van dit rostrum noemen we de alveolus. Als we belemnieten vinden, is deze alveolus vaak afgebroken en dus verdwenen. Soms is de alveolus wel nog aanwezig en in zeldzame gevallen treffen we nog het phragmocoon aan; een conisch uitlopend schelpdeel aan de voorkant. Tenslotte groeit aan de voorkant van het phragmocoon het proöstracum. Maar ook dat treffen we vrijwel nooit aan als we belemnieten vinden. Het fragiele phragmocoon bestaat uit aragoniet. Het massieve en daardoor robustere rostrum daarentegen is van calciet. Daardoor fossiliseert het rostrum beter. 

Afbeelding 8 Schema van een belemniet. Rondom een rostrum dat in Zuid-Limburg is gevonden, is een reconstructie gemaakt. De delen in witte tekst zijn weke delen. Van de tentakels zijn er hier zes van de tien weergegeven. De delen in groene tekst zijn harde delen. In het algemeen wordt alleen het rostrum met soms nog een stukje van de aveolus teruggevonden.

Afbeelding 9 Boven: Bij deze belemnieten uit Zuid-Limburg is de aveolus nog zichtbaar. Onder: Uit Jurakalksteen in Duitsland zijn goed geconserveerde belemnieten bekend. De alveolus en het phragmocoon zijn hier nog aanwezig.

Waar worden belemnieten in Zuid-Limburg gevonden?
Dergelijke rostra kunnen we in bepaalde afzettingen in grote aantallen aantreffen. Zo vinden we ze veelvuldig in Zuid-Limburg in bepaalde delen van de Formatie van Gulpen (Boven-Krijt). Daar komen ze in het gebied tussen Slenaken, Gulpen en Vaals in bepaalde delen van de tot deze formatie behorende Kalksteen van Vijlen (zie de schema's in de afbeelding hieronder) zo massaal voor, dat we die laag wel het belemnietenkerkhof noemen. Vooral in de dalhellingen van de rivieren Gulp en Geul zijn ontsluitingen aan te treffen. Helaas bieden deze ontsluitingen lang niet altijd goede vindplaatsen. Oude groeves liggen vaak op privéterrein. Bovendien zijn ze vervallen en door de vegetatie weer overwoekerd, waardoor zoeken naar de fossielen vrijwel onmogelijk is. De ontsluitingen bevinden zich echter ook in de bermen van (holle) wegen. Als daar op de juiste plekken mollen en dassen de ondergrond tijdens hun graafwerkzaamheden naar buiten werken, zijn daar nogal eens rostra te vinden (afbeelding 7). Vroeger werden op goede vindplaatsen meerdere honderden exemplaren per vierkante meter gevonden. Naast deze rijkdom aan belemnieten in vooral een glauconietlaag in de Kalksteen van Vijlen vinden we aanrijkingen ervan in een glauconietlaag in de Kalksteen van Beutenaken. 

Afbeelding 10 In het Boven-Krijt van Zuid-Limburg komen we lithostratigrafisch gezien vier Formaties tegen (links) die op hun beurt weer opgedeeld zijn in een aantal Afzettingen. Bij de Formatie van Gulpen komen we zeven van die Afzettingen tegen (rechts). Het belemnietenkerkhof hoort daarbij in de Kalksteen van Vijlen.

Levende belemnieten waren veel groter dan de fossiele rostra die we tegenwoordig terugvinden.
Hoewel we meestal alleen het rostrum terugvinden, zijn ook goed geconserveerde belemnieten bekend. Daarbij zijn zelfs de weke delen herkenbaar. Door deze vondsten weten we dat levende dieren overigens veel groter waren dan uit de gevonden rostra blijkt. 

Afbeelding 11 Belemnieten uit de Kalksteen van Vijlen (zie afbeelding 10), gevonden in Zuid-Limburg in grond die door dieren tijdens het graven van hun holen en gangen naar buiten is gewerkt (links). Sommige exemplaren (midden) zijn flink verweerd. Bij het afgebroken rostrum van belemnieten uit Mistelgau in Duitsland (Juraperiode - rechts) zien we een structuur van radiale vezelkristallen.