De Formatie van Gulpen in Zuid-Limburg en omgeving
In Zuid-Limburg en omgeving komen we uit de Krijtperiode alleen gesteenten uit het Boven-Krijt tegen. Deze gesteenten behoren tot een viertal formaties. De oudste formatie is de Formatie van Aken. Daarop volgt de Formatie van Vaals. Dan komt de Formatie van Gulpen. Hierna komt de Formatie van Maastricht. Al deze formaties zijn weer onderverdeeld in afzettingen. Het onderste deel van de Formatie van Gulpen stamt nog uit het Campanien. Het grootste deel ervan valt echter in het Maastrichtien.
 |
| Afbeelding 1. De FORMATIE VAN GULPEN kent een zevental AFZETTINGEN. De Kalksteen van Zeven Wegen is hierbij de oudste. |
Waar is de Formatie van Gulpen te zien?
De afzettingen uit het Boven-Krijt zijn vooral goed te bekijken en te bestuderen in groeves waar het gesteente gewonnen wordt. In de loop der tijd zijn veel van die groeves echter buiten bedrijf geraakt en gesloten. Daarna werden ze overwoekerd door de natuur, heringericht of als stortplaats gebruikt. Daardoor is het meestal niet meer mogelijk om bij de afzettingen te komen. Toch zijn er nog plaatsen in het landschap waar we wel nog een kijkje kunnen nemen om een idee van de gesteenten te krijgen.
 |
| Afbeelding 2. Zo op het eerste gezicht zien alle kalkstenen van de Formatie van Gulpen er hetzelfde uit. Toch zijn er verschillen. In het jongere deel van de formatie beginnen we steeds meer vuursteen tegen te komen. Van het stukje vuursteen uit de Kalksteen van Lanaye is alleen de cortex (de ‘schil’) te zien. De vuursteen erin is echter veel donkerder van kleur. |
Indeling
De Formatie van Gulpen is opgebouwd uit een zevental afzettingen (afbeelding 1). Van oud naar jong zijn dit de Kalksteen van Zeven Wegen – de Kalksteen van Beutenaken – de Kalksteen van Vijlen – de Kalksteen van Lixhe 1 – de Kalksteen van Lixhe 2 – de Kalksteen van Lixhe 3 – de Kalksteen van Lanaye.
 |
| Afbeelding 3. Dik pakket kalksteen uit de Formatie van Gulpen in een verlaten groeve bij Boirs. Boirs ligt in België in de vallei van de Jeker, iets ten zuidwesten van Maastricht. De donkere, horizontale lagen in het kalksteenpakket zijn vuursteenbanken. |
Voornamelijk kalksteen
De Formatie van Gulpen bestaat voornamelijk uit zachte, fijnkorrelige kalkstenen (afbeelding 2). In het onderste deel ervan komen we wel nog glauconietlagen tegen en kan de kalksteen glauconiethoudend zijn. De sedimentatieverandering had waarschijnlijk te maken met een dieper wordende zee en de grotere afstand tot de kust.
 |
| Afbeelding 4. De Kalksteen van Vijlen werd gewonnen als bouwsteen. Men gebruikte hem vooral voor de bouw van bakovens. Dit leverde hem de naam bakovensteen op. We zien hier de toepassing van deze witte steen bij een recent gerestaureerd bakhuis en aan de onderkant van een boerenhoeve in Vijlen. |
Er is niet altijd uniformiteit
De Formatie van Gulpen kent geen uniformiteit. De kalksteen van de afzonderlijke afzettingen van deze formatie ziet er zeker niet hetzelfde uit. Ook de fossieleninhoud kent verschillen. Daarnaast is ook de dikte van de formatie variabel: ze is van minder dan een meter tot zo’n 175 meter dik. En tenslotte krijgen we in de jongere delen van de formatie steeds meer met vuursteenbanken te maken (afbeelding 6).
 |
| Afbeelding 5. Dagbouwgroeve in de Kalksteen van Lixhe bij Sint Geertruid. Deze kalksteen werd hier in het verleden gewonnen voor de bemesting van akkers en weilanden. |
Afzettingen van de Formatie van Gulpen
De oudste afzetting van de Formatie van Gulpen is de Kalksteen van Zeven Wegen (afbeelding 2). Het is een heel fijnkorrelige witte, zachte kalksteen die ook wel bekend staat als schrijfkrijt en die rijk is aan fossielen waaronder een aantal soorten zee-egels. Op deze afzetting volgt de Kalksteen van Beutenaken. Deze komt maar in een klein gebied voor. Bovenop de Kalksteen van Zeven Wegen vinden we dan ook meestal de Kalksteen van Vijlen. De Kalksteen van Beutenaken ziet heel anders uit dan die van Zeven Wegen. Het is een fijnkorrelige, lichtgrijze kalksteen waarin glauconiet voorkomt. De afzetting ervan vond waarschijnlijk plaats in geulachtige diepten. Vandaar mogelijk het lokale voorkomen ervan. Ook de Kalksteen van Vijlen is een lichtgrijze, fijnkorrelige en glauconiethoudende kalksteen. Bekend is het ‘belemnietenkerkhof’ uit de Kalksteen van Vijlen. In de buurt van Slenaken zijn hierin op een klein oppervlak duizenden rostra van deze fossiele pijlinktvissen gevonden. Hierbij gaat het echter voor een groot deel om een secundaire sedimentatie van fossielen uit oudere sedimenten. Omgewoeld materiaal dus. Met de Kalksteen van Lixhe (1, 2 en 3) krijgen we met een opvallende verandering te maken. We komen er vuursteen in tegen. Ook in de erop volgende Kalksteen van Lanaye hebben we weer met die vuursteen te maken.
 |
| Afbeelding 6. Kalksteenwand met vuursteenbanken aan de Rue Collinet in Ternaaien (Lanaye) in België. Aan de onderkant van deze afzettingen zit nog net een stukje Kalksteen van Lixhe, daarboven vinden we de Kalksteen van Lanaye. |
Vuursteen
Hoewel in het oudere gedeelte van de Formatie van Gulpen sporadisch iets vuursteen voorkomt, gaat die vanaf de Kalksteen van Lixhe pas een belangrijkere rol spelen. Met het jonger worden van de afzettingen neemt de hoeveelheid vuursteen toe. We vinden steeds meer vuursteen die zich bovendien steeds meer in duidelijke lagen laat zien en waarvan de afzonderlijke stukken groter worden. Bij de Kalksteen van Lanaye blijft die vuursteen een belangrijke rol spelen. In deze witte, fijnkorrelige kalksteen komen 23 banken met veel lichtgrijze tot blauwgrijze vuursteen voor. De vuursteen kan tot 1/5 deel van de afzetting beslaan!
 |
| Afbeelding 7. De vuursteen uit de Kalksteen van Lanaye (vuursteenbanken 20 t/m 22) werd tot ver in de twintigste eeuw gebruikt voor het bekleden van maaltrommels waarin klei voor de fabricage van porselein werd gemalen. Op de middelste foto is te zien hoe de blokken in vorm worden geslagen. |
Toepassing
Kalksteen uit de Formatie van Gulpen werd op meerdere plaatsen in Zuid-Limburg in kleine groeven gewonnen als bemestingsmateriaal voor akkers en weilanden (afbeelding 5). De Kalksteen van Vijlen werd bovendien op een aantal plaatsen in het zuidoosten van Zuid-Limburg gewonnen als bouwsteen. Men gebruikte hem vooral voor de bouw van bakovens. Dit leverde hem de naam bakovensteen op (afbeelding 4). De Kalksteen van Lixhe en Lanaye ging op een gegeven moment ook een belangrijke rol spelen als grondstof bij de fabricage van cement. De vuursteen uit de Kalksteen van Lanaye werd tot ver in de twintigste eeuw gebruikt voor het bekleden van maaltrommels (afbeelding 7). In de prehistorie werd hij al ondergronds gewonnen voor het maken van stenen werktuigen en wapens (afbeelding 8).
 |
| Afbeelding 8. Tijdens het Neolithicum (Nieuwe Steentijd) werd bij Rijckholt / Sint Geertruid vuursteenmijnbouw bedreven. De mijnen bevonden zich in de Kalksteen van Lanaye. Daarbij werd vooral vuursteenbank 10 ontgonnen. We zien hier een deel van de mijngangetjes waar de vuursteenbank als een donkere band doorheen loopt. |
Fossielen
In de kalksteen uit de Formatie van Gulpen worden allerlei soorten fossielen aangetroffen. Naast de al eerder genoemde belemnieten, zijn er onder andere diverse soorten zee-egels, brachiopoden en ammonieten.
 |
| Afbeelding 9. Kalksteen uit het hogere deel van de Formatie van Gulpen in de voormalige groeve van de ENCI bij Maastricht. We zien weer heel goed de vele vuursteenbanken die er als donkere banden doorheen lopen. De personen aan de onderkant van de wand geven een goed idee van de dikte van dit pakket afzettingen. |
De volgorde is niet altijd 'volgens het boekje'
Zoals dat zo vaak met afzettingen het geval is, vinden we ze lang niet altijd mooi in de volgorde zoals hierboven (afbeelding 1) beschreven. Soms ontbreken bepaalde delen, soms komen ze in het ene gebied wel voor en in het andere weer niet. Soms veranderen ze van karakter. Neem bijvoorbeeld de Kalksteen van Lanaye met zijn vuursteenbanken. Vooral in het zuidwesten van het gebied heeft hij dit duidelijke ‘vuursteenkarakter’. Meer naar het noordoosten van het gebied is van deze vuursteenbanken echter maar weinig meer terug te vinden. We hebben daar met een faciesverandering te maken waarbij alleen nog maar grillige en niet echt duidelijke vuursteenlagen voorkomen. Verschillende facies van een gesteente zijn in dezelfde tijd ontstaan. Maar door een andere ontstaanslocatie kunnen verschillende ontstaansomstandigheden gelden met als gevolg dat gesteenten een ander karakter hebben. Een ander goed voorbeeld vinden we bij Eijsden, in het zuidwesten van Zuid-Limburg. Daar rust de Kalksteen van Vijlen op afzettingen uit het Onder-Carboon. Niet alleen de Kalksteen van Zeven Wegen en de Kalksteen van Beutenaken ontbreken er, ook de gehele Formaties van Vaals en Aken zijn er niet te bekennen. Voor zulke ‘afwijkingen’ van het schoolvoorbeeld kunnen bijvoorbeeld tektonische krachten en het oprukken en zich terugtrekken van de zee verantwoordelijk zijn.
 |
| Afbeelding 10. Direct onder het maaiveld komen we in een groot deel van het dal van de Noor de kalksteenafzettingen uit de Formatie van Gulpen tegen. De kalksteen wordt door de vegetatie echter aan het oog onttrokken. In de herfst van 2025 heeft men in een deel van het dal de dunne bovenlaag met vegetatie verwijderd. Hierdoor kunnen planten die bij een kalkgraslandvegetatie horen een kans krijgen. Door zulke vormen van natuurbeheer wordt de ondergrond korte tijd zichtbaar. Dit maakt ons weer eens duidelijk dat zich onder het dunne laagje groen van de vegetatie in veel gebieden een verborgen wereld van (harde) gesteenten uit lang vervlogen tijden bevindt. |
 |
| Afbeelding 11. Ook bij dit natuurherstelproject aan de Reijmerstokkerdorpsstraat in Reijmerstok kwam in de nazomer van 2025 de kalksteen (witte kleur) van de Formatie van Gulpen tevoorschijn. Kalksteen van de Formatie van Gulpen zit in dit deel van Zuid-Limburg op meerdere plaatsen dicht onder de oppervlakte. |
In een hier en daar iets andere vorm staat de tekst van dit item over de Formatie van Gulpen ook op onze PDF ‘Boven-Krijt – Afzettingen in Zuid-Limburg en omgeving’ Met die PDF willen we een idee geven van de gesteenten die we in Zuid-Limburg en omgeving uit het Boven-Krijt terugvinden. Hoe zijn deze gesteenten opgebouwd? Welke indeling is er? Waar vinden we ze? Hoe zien ze er uit? Achtereenvolgens wordt informatie gegeven over de afzettingen uit de Formatie van Aken, de Formatie van Vaals, de Formatie van Gulpen en de Formatie van Maastricht. Deze pdf heeft 21 bladzijden met 40 afbeeldingen. Voor wie zich nog verder in deze materie wil verdiepen, is aan het eind een korte literatuurlijst toegevoegd. De meeste bronnen uit deze literatuurlijst zijn ook bruikbaar voor dit item over de Formatie van Gulpen.
Foto's: Jan en Els Weertz