Afbeelding 1. De tunnel die toegang biedt tot de groeve in de Arensberg. In de tunnel heeft men een extra constructie gemaakt die bescherming biedt tegen eventueel vallend gesteente. Tijdens het bezoek in 2025 zien we dat een deel van deze constructie van betonplaten is voorzien (rechts). Het zal wel noodzakelijk zijn maar mooi ziet het er in ieder geval in deze omgeving niet uit.

Tertiaire vulkanen verwacht je eigenlijk niet in dit gedeelte van de Eifel. Het vulkanisme in deze omgeving stamt voornamelijk uit het Kwartair en is daardoor veel jonger. Voor tertiaire vulkanen moeten we meer naar het oosten gaan, naar de Hocheifel.

Afbeelding 2. Globale opbouw van de Arensbergvulkaan in het Tertiair. De blauwe lijn geeft aan wat er na erosie en verwering in de Middeleeuwen van over was.

De Arensberg is tijdens twee uitbraakfasen ontstaan. De eerste vond zo’n 32 miljoen jaar geleden plaats. Daarna volgde zo’n 24 miljoen jaar geleden een nieuwe uitbraak.

Afbeelding 3. De Arensbergvulkaan in de Middeleeuwen. Op de top ervan stond de in de 19e eeuw verdwenen Arnulphuskirche.

Afbeelding 4. De Arensberg met steengroeve anno nu.

Om aan de oppervlakte te kunnen komen, moest het magma zich een weg door allerlei afzettingen in de bodem banen. Op zijn weg naar boven kwam het eerst gesteenten uit het Onder-Devoon (leisteen en zandsteen) tegen. Daarop volgden kalksteenafzettingen uit het Midden-Devoon en tenslotte Bontzandsteen- en Muschelkalkafzettingen uit het Trias. Grotere en kleinere brokstukken uit deze afzettingen kwamen daardoor in het vulkanische materiaal van de eerste uitbraakfase (32 miljoen jaar geleden) terecht. Onder andere bij de tunnelingang naar het binnenste van de vulkaan kunnen we brokstukken uit deze afzettingen goed zien (afbeelding 5). Door de intense hitte waar deze brokstukken aan werden blootgesteld, konden er zich nieuwe mineralen in vormen.

Afbeelding 5. De tunnelingang van de groeve in de Arensberg. Boven de ingang zien we brokken gesteente uit het Devoon en de Trias (o.a. rode bontzandsteen) die tijdens de uitbarsting zijn meegesleurd.

Tijdens deze uitbarsting spuwde de vulkaan fijne as uit die werd gevolgd door basaltslakken. Toen door deze uitbarstingen de druk wat van de ketel was, steeg dikke, vloeibare basaltlava op die in het binnenste van de vulkaankegel, in de kraterpijp, langzaam afkoelde. Tijdens dat afkoelen ontstonden krimpscheuren in het basaltlichaam waardoor typische zuilenvormen ontstonden. Ditzelfde krimppatroon kunnen we tegenwoordig zelf goed zien ontstaan als modder opdroogt (afbeelding 6).

Afbeelding 6. Krimppatronen door opdroging in hedendaagse modder (links) geven een idee van het ontstaan van basaltzuilen (midden). Basaltzuilen worden onder andere toegepast als dijkverstevigingsmateriaal, zoals hier bij het voormalige eiland Schokland in de Noordoostpolder in Nederland (rechts).

Toen ongeveer 24 miljoen jaar geleden bij de volgende uitbarsting opnieuw basaltlava opsteeg, koelde deze langzamer af dan tijdens de eerste uitbarsting. Daardoor konden dunnere basaltzuilen ontstaan.

Afbeelding 7. Winterse taferelen in de groeve, begin maart 2005.

Door de grote hoeveelheid uitgespuwd materiaal was een vulkaankegel in het landschap ontstaan. Maar elke hoogte die zich in het landschap verheft, zal door erosie en verwering langzaam maar zeker weer worden afgebroken. Onze aarde streeft ernaar om alles weer vlak te maken. De eens zo imposante vulkaankegel begon, nadat de vulkaan tot rust gekomen was, langzaam maar zeker weer af te vlakken. In de Middeleeuwen was er daardoor niet veel meer van over. Maar ook de afzettingen uit het Devoon en Trias waar de vulkaan tijdens het Tertiair doorheen gebroken was, waren aan erosie en verwering onderhevig. Zo zijn de Bontzandsteenafzettingen waarvan we nu nog brokstukken bij onder andere de tunnelingang kunnen zien, geheel uit het gebied verdwenen. We treffen ze pas zo’n zeven kilometer verderop weer aan. Zo kunnen we ze in het meer westelijk gelegen stadje Hillesheim, waar men er een ijskelder in heeft aangelegd, mooi bekijken.

Afbeelding 8. Basaltzuilen in de groeve.

Op de sterk afgevlakte vulkaankegel stond in de middeleeuwen een kerk – de Arnulphuskirche – met daaromheen een kerkhof. Deze kerk raakt in de 19e eeuw in verval. De toren ervan stort in 1824 in. Het gesteente van de ruïne wordt gebruikt voor de bouw van de nieuwe kerk in Walsdorf. Het kerkhof blijft men echter tot 1870 gebruiken. Door de uitbreiding van de groeve moeten het restant van de kerkruïne en het kerkhof echter wijken. Eind 1928 worden de opgegraven stoffelijke resten op het nieuwe kerkhof van Walsdorf herbegraven.  

Basalt en basaltzuilen uit de Eifel vonden vaak toepassing als bouwsteen en als dijkverstevigingsmateriaal aan de kust. In Nederland kunnen we de hoekige zuiltjes daardoor op meerdere plaatsen tegenkomen (afbeelding 6).

Afbeelding 9. Meegesleurde kalksteen uit het Midden-Devoon tussen de vulkanische afzettingen van de Arensberg (links en midden). In de groeve zien we soms kleinere stukken breccie van kalksteen met vulkanisch gesteente liggen (rechts).

Doordat een steengroeve in de Arensberg werd aangelegd, kreeg deze langzaam maar zeker het aanzien van een holle kies (afbeelding 10). Via de eerder genoemde tunnel kan men daar een kijkje in nemen. De basaltzuilen die men er in het verleden gewonnen heeft, zijn er nog steeds goed te zien (afbeelding 8).

Afbeelding 10. De groeve in de Arensberg; de vulkaan doet daarbij een beetje aan een holle kies denken.

Ter herinnering aan de gesloopte Arnulphuskirche heeft men in 1988 een klein kapelletje langs het bospad naar de steengroeve gebouwd (afbeelding 11). De bezoeker van de Arensberg kan hier al kennismaken met basalt want de muren van de kapel zijn ermee opgetrokken. Het ongeveer 350 jaar oude processiekruis bij de ingang ervan bestaat uit bontzandsteen.

Afbeelding 11. Door het bos op weg naar de Arensberg komt men langs de Arnulphuskapel. Ze is gebouwd van basaltblokken. Het kruis is van bontzandsteen.

Voor het schrijven van dit item is (in willekeurige volgorde) gebruik gemaakt van de volgende bronnen:

• Begleitbuch zum GEO-Pfad der Verbandsgemeinde Hillesheim/Vulkaneifel van Eschghi, I et al. Verschenen in oktober 2000 bij de Verbandsgemeinde Hillesheim/Vulkaneifel 

• Arensberg, Wikipedia (Duitse versie 7 april 2025) 

• Informatieborden bij de groeve in de Arensberg zoals we die op 20 maart 2025 aantroffen. 

• Geologische Streifzüge durch die Eifel van Wolfgang Spielmann is een uitgave van het Rhein-Mosel-Verlag, Alf 2003. 

• Ehemalige Arnulpuskirche - Friedhof, website Datenbank der Kulturgüter in der Region Trier 2025 (versie 12 april 2025).

Nota bene 

De foto’s bij dit item zijn tijdens verschillende bezoeken aan de Arensberg tussen maart 2005 en april 2025 genomen. En hoewel de situatie ter plekke in die tijd niet veel veranderd is, kan hetgeen op de foto’s te zien is, toch iets afwijken van hetgeen er nu te zien is. De summiere locatiegegevens zijn alleen opgenomen om de locatie te kunnen duiden, het is geen routesuggestie. Iedereen bepaalt uiteraard zelf hoe men door het gebied reist en via welke paden of wegen met de locatie bezoekt. Bij veel toeristeninformatiepunten, sommige boekenwinkels en musea in de Eifel zijn goede wandelkaarten (Wanderkarte des Eifelvereins – schaal 1:25.000) verkrijgbaar die het vinden van locaties in de Eifel kunnen vergemakkelijken